U dolini Vardara, nedaleko od Velesa, nakon devet vijekova oživljen antički Stobi, nekadašnji glavni grad provincije „Makedonija Salutaris. Ko još nije čuo za antički Stobi? Za taj stari helenski grad nedaleko od Velesa, kraj varošice Gradsko, na samom ušću Crne reke u Vardar. Vjerujemo da je malo onih koji su putovali glavnom makedonskom magistralom ka Đevđeliji, Solunu i sjevernim grčkim obalama a da makar na kratko, u predahu, nisu posjetili Stobi. Jedno od najvećih, svakako i najznačajnijih arheoloških nalazišta u Makedoniji.

Stobi je starogrčki grad iz III vijeka stare ere. Spominjao ga je u svojim istorijskim spisima još 197. godine stare ere rimski istoričar Tit Livije. U jednom od tih spisa Livije govori o osnivanju grada Perseide u blizini Stobija. Bilo je to za vrijeme vladavine makedonskog kralja Filipa V.

Kasniji pisani izvori govore o urbanom širenju, ekonomskom i vojnom jačanju Stobija. U svojoj rimskoj i vizantijskoj epohi Stobi je, zajedno sa Heraklejom, jedan od najznačajnijih gradova na jugozapadu Balkana. Tako jedan od najpoznatijih rimskih pisaca iz I vijeka, Gaj Plinije Stariji (23-79. god.), naziva ga „Stobi civium Romanorum“. Pravo značenje ovakvih naznaka i odrednica moguće je razumjeti ako se ima u vidu da su gradovi starog Rima bili selektivno rangirani. Status municipija podrazumijevao je visok rang slobodnog i samostalnog grada, čiji su građani uživali određene privilegije i bili izjednačeni u pravima sa građanima Rima.

Stobi se kao municipijum pominje i na bakarnom novcu koji je kovan za vrijeme vladavine cara Vespazijana (69–76. g.) i u kasnijem periodu, sve do 218. godine. Istoričari bilježe da krajem IV vijeka, odnosno 386. godine, Stobi postaje glavni grad provincije „Makedonia Salutaris“. U njemu su tada stacionirane jake vojne trupe, rimske legije, a u sve većem broju pristižu doseljenici koji organizuju javnu upravu u provinciji.

Već u ranoj fazi širenja hrišćanstva na ovim prostorima Stobi postaje sjedište episkopije. Iz najstarijih sačuvanih dokumenata može se vidjeti da su episkopi Stobija tokom IV, V, VI vijeka, a i kasnije, učestvovali na svim važnijim crkvenim skupovima. Tako je na Nikejskom saboru 325. godine učestvovao episkop Budios, na Halkedonskom saboru 451. episkop Nikolas, a Ekumenskom saboru u Carigradu 680. godine episkop Jovan.

Stare hronike bilježe i dva dramatična događaja koja su ostavila teške posljedice: godine 479. Stobi su opljačkali Goti, a 518. godine pogodio ga je snažni zemljotres, tako da je grad bio razoren do temelja. To isto dogodilo se tada i antičkoj Herakleji kraj Bitolja, koja je ostala u ruševinama i nikad se kasnije nije oporavila.

Život u Stobiju, kažu istoričari, nastavljen je potom u teškim uslovima i tekao je sve do XI vijeka, kada se posljednji put pominje u pisanim izvorima. Bilo je to 1014. godine, neposredno nakon poraza cara Samuila, kada je vizantijski car Vasilije II prešao Crnu reku kod Stobija i nastavljao put za Solun. Poslije toga, kako zaključuju istoričari, Stobi sistematski (i vojno i ekonomski) propada, tako da se više ne pominje ni u vrijeme turskog osvajanja Makedonije.

Svoj drugi život antički Stobi započeo je 1861. godine kada je kod varošice Gradsko, na prostranom platou kraj ušća Crne reke u Vardar, otkriven arheološki lokalitet ovog drevnog helensko-rimskog i vizantijskog grada. Tadašnje nesređene političke i ekonomske prilike nisu omogućile obimnija istraživanja. Sistematska iskopavanja započeta su 1924. godine, organizuju se etapno i još uvijek nisu okončana.

Među onim što je poslije devet vijekova ponovo ugledalo svjetlost dana mnoštvo je raznih objekata i predmeta, tako da je njihovom revitalizacijom moguće dokučiti nekadašnji izgled i život drevnog Stobija.

Od novootkrivenih objekata kapitalne vrijednosti svojom veličinom, monumentalnošću i umjetničkim sadržajima izdvajaju se tri nekadašnje palate: Partenijusova, Peristerijusova i Poliharmisova. Zatim episkopska bazilika, baptisterijum (kapela koja je služila kao krstionica), prostrani amfiteatar, velike i male terme. U isto vrijeme otkopani su temelji mnogih drugih zgrada koje su tu postojale. Nekadašnje helenske i starorimske palate bile su bogato ukrašene skulpturama, podnim mozaicima, freskama, ukrasima od kamene plastike, terakote, porculana, drveta.

Na užem i širem lokalitetu Stobija postoje dvije veće i jedna manja crkva. Ona starija, posvećena je imenu Sv. Dimitrija, dok je druga locirana na desnoj obali Vardara i čuva kult Sv. Pantelejmona. Za crkvu Sv. Dimitrija ne zna se tačno kada je izgrađena, ali se proučavanjem stilskih karakteristika njene arhitekture došlo do zaključka da je izgrađena u XIV vijeku. Ona je temeljno obnovljena 1851. godine, kada je i živopisana. U njenoj neposrednoj blizini je i jedna manja crkva za koju se takođe pretpostavlja da potiče iz XIV vijeka. Na takav zaključak upućuju oblici gradnje i upotrebljenih matrijala, a najviše sačuvani fragmenti starih živopisa. Ta crkvica posvećena je imenu Sv. Nikole.

Među objektima kapitalne istorijske i kulturne vrijednosti, otkopanih na lokalitetu Stobija, je i nekadašnji Amfiteatar za koji arheolozi smatraju da je podignut u II vijeku stare ere. Vremenska identifikacija temelji se na saznanjima o vremenu izgradnje samog grada. Riječ je o monumentalnom objektu velikih dimenzija na kome se u to davno vrijeme moglo smjestiti više hiljada posjetilaca.

Konture ovog masivnog zdanja otkrivene su 1861. godine, ali su sveobuhvatna iskopavanja i istraživanja nastavljena u prošlom vijeku.

Dragiša SPREMO

Twitter