Samo se sluti, u tišini i melanholiji, što obavijaju jedno od dva školja pred Perastom, koliko tajni skriva ovo ostrvo kamenih zidova i vitkih čempresa. Ovaj komadić kopna između Veriga i Perasta, zbog svog položaja, bio je možda mjesto gdje se još od antičkog vremena grade utvrđenja. Po predanjima, koja su zabilježili stari hroničari i istoričari: Orbini, Balović i Zmajević, Iliri i Rimljani su ovdje podizali utvrde za odbranu Risna i povjerili ih Peraštanima na čuvanje.Očuvani odbrambeni zidovi sa puškarnicama su potvrda da je ostrvo u vrijeme venecijanske, francuske i austrijske vladavine Bokom korišćeno kao vojno utvrđenje.
Francuzi, koji su zaposjeli školj 1812. god,izvršili su najveće intrvencije na utvrđenju, dogradnjom zidova sa sjeverozapadne i jugoistočne strane ostrva, zatvorili ulaz od Veriga, gdje postavljaju topove, a otvaraju ulaz od Perasta, kojim se i danas ulazi u kompleks.
Ostrvo nosi ime Sv. Jurja, u novije doba uobičajeno Sv. Đorđa, u srednjem vijeku jednom od najpopularnijih svetaca, kome je bila posvećena najstarija od svih peraških crkava. Postoje pretpostavke da je u IX v. postojala crkva na ostrvu, međutim prva arhivski pomen je iz 1166. god, kada opat Sv. Jurja prisustvuje posvećenju crkve Sv. Tripuna u Kotoru. Redovnici sv. Benedikta su svakako prije tog datuma, pronašli tišinu za svoje molitve, na malom školju pred Perastom, i tu podigli jednu od brojnih Benediktinskih opatija, koje su postojale na najljepšim mjestima primorja.
Patronat nad crkvom, samostanom, a ujedno i ostrvom i mnogim bogatim posjedima Opatije u Boki imao je grad Kotor, a opati su obavezno bili birani iz redova kotorskog plemstva. To je bio razlog mnogih sporova i sukoba između Kotora i Perasta, koji su razriješeni tek l634. god., od kada opata crkve Sv. Jurja bira Veliko vijeće grada Perasta, po odluci Mletačkog senata.
Srednjovjekovni samostanski kompleks i crkva stradali su, kada i grad Perast, od pohara gusara 1571 i 1624 god., prilikom napada Turaka na Perast 1654 god., a zemljotres 1667 god. je porušio staro zdanje. Tako da je današnji izgled rezultat mnogih popravki i rekonstrukcija, za vrijeme mletačke i austrijske vladavine.
Današnja crkva je jednobrodna građevina sa kvadratnom apsidom, ravnom drvenom tavanicom. Na fasadama, sa zapada i jugozapada su dva ulaza, sa profilisanim dovratnicima i nadvratnicima, ukrašenim akantusovim lišćem. Glavni, zapadni ulaz ima i prekinuti trougaoni zabat, iznad kojeg je polukružni prozor. Obrada ovih otvora je u duhu baroka, koji se sreće u Perastu i cijeloj Boki, i potiče iz XVIIv. Pored apside je zvonik, kvadratne osnove sa horizontalnim vijencem i piramidalnim završetkom, obnovljen 1876 god., za vrijeme opata Pasqua Gverinija, kada je postavljena oltarska pala sa predstavom Sv. Jurja. Danas se u crkvi Sv. Nikole u Perastu čuvaju dvije stare oltarske pale, koje su činile dio crkvenog inventara. Crkva je dijelila sudbinu ostrva, pa je i njen posvećeni prostor koristio za potrebe francuske i austrijske vojske, kada je pretvorena u skladište municije, polovinom XIXv. Značajnije popravke crkve i samostanskog kompleksa preduzela je Komisija za uzdržavanje spomenika iz Beča 1914 god., koje je prekinuo Prvi svjetski rat. Tada su urađene stepenice, koje vode do uzdignutog prezbiterija i kamena balustrada, preko nekoliko starih grobnica.
Običaj sahranjivanja na školju pred Perastom, povezuje se sa razvojem Perasta uz more, kada se napušta starije groblje, ispred crkve Sv. Ane, na brdu, iznad grada i traje sve do 1866 god. Grobnice se nalaze oko crkve, bez ikakvih su obilježja, a najnovija je ona ispod zida, prema Gospi od Škrpjela, obitelji Butorac. Najviše je sačuvanih grobnica u unutrašnjosti crkve, koje su dovedene u nivo pločnika, 1914. prilikom popravke crkve, a nedavno su završeni radovi na mnogim grobnicama, čije su kamene ploče bile polomljene.
Pod prostranog broda i prezbiterija, ispunjeni su sa više od četrdeset grobnica, od kojih su najstarije iz 1544 i 1599 god., a ostale su iz XVII vijeka. Sa istim ukusom i mjerom,kojima odišu njihove palate na obali, gradili su Peraštani i svoje vječne kuće na školju. Kamene ploče, su na nekoliko grobnica, po rubovima završene profilisanim trakama, na kojima su uklesane rozete različitih oblika, na četiri strane, unutar kojih su klesani grbovi i inskripcije, ponekad oivičene trakama, ornamentom ili baroknim kartušem. Nekoliko grobnica imaju grb kazade Stojšić, kojoj su pripadale porodice Bujović i Burović, Čizmai, kojoj pripada porodica Marković-Martinović. Tu su sahranjeni poznati kapetan i pedagog Marko Martinović, peraški junak Vicko Bujović, njihovi preci i potomci. Grobovi sa grbovima: Šestokrijića, Bratića, Smilojević, Zmajević, Balović, Brajković, Zambela i još mnogih…. Bogatstvo heraldike u kamenu, majstorski isklesani grbovi, ponegdje ime, godina,smjeran zapis ili samo kamena ploča bez znaka i pomena, za peraške patricije, ugledne opate, kapetane, gusare, mornare, ribare, težake, za peraške ljubavnike…
Mir peraškog školja čuvaju kameni zidovi i čempresi, ispod kojih su zauvijek usnuli stari Peraštani. U prostranom vrtu, ispod kamenog zida, u travi su davno napušteni topovi,koji su donosili nemir na ovo posvećeno mjesto molitve i tišine. "Mir, pun hladne zadivljenosti pred najdubljim otkrivenjima tišine, tu me uvijek ispunjavao, kao pomisao na nezemaljske ekstaze i spajanje s nebom davnih monaha. To je mir stvoren za ljude, koji su prezreli svijet i dorasli da utonu zauvjek u apsolutnu samoću . Ova nas tišina ispunjava potpuno uživanjem čari, koju smo dugo žudili kao osvježenje, ali nas ne može zaustaviti, jer je to muk velik, neizreciv,astralan. Na ostrvu čempresa pred Perastom osjeća se dah legenda, duh vjekova, svemoć smrti na neki naročit način,tvrdo, oštro, kao što dotičemo suri kamen, kao što gledamo zaboravljene, izbrisane grobove i slušamo šutnju čempresa. Osjećamo njihovu starost i zagonetnu, gotovo ljudsku osjetljivost vrhova pri najlakšem pokretu uzduha" zapisao je, pred Peraškim školjem, zaboravljeni bokeljski pjesnik Frano Alfirović .
Na ovom mjestu je, smatraju mnogi, našao inspiraciju švajcarski slikar Arnold Beklin, za "Ostrvo mrtvih" jedno od najpopularnijih likovnih djela romantizma.
Autorka: Marija Mihaliček
Zahvalnost za objavljivanje ovog putopisa dugujemo našim prijateljima - autorki teksta, g-dji Mariji Mihaliček i autoru fotografija, Stevanu Kordiću.
