Hram Boga Mitre u Jajcu smatra se jednim od najznačajnijih spomenika antičog doba u BiH. Prestonica bosanskih kraljeva očuvala je mnoge tragove svoje duge i burne prošlosti. Gradovi i gradska naselja, slično ljudima i svemu drugom u prirodi, imaju obilježja i znamenja po kojima ih razlikujemo i prepoznajemo. Jajce je jedan od onih malobrojnih gradova koji su od samog postanka u čvrstom zagrljaju prirode; obdareni znamenjima i neprolaznom ljepotom; ukrašen koloritom jedne od najljepših rijeka i vodopadom kakav je mogla da stvori samo Pliva, čarobna rijeka podno Janja i Vitoroga.

Uz ova, stari grad Jajce ima i druga značajna obilježja. Jedno od glavnih je da on ima svoje utemeljenje u najranijim tokovima istorije i da je bio neposredni svjedok i pozornica krupnih događanja tokom mnogih stoljeća.

Prostor na ušću Plive u Vrbas, na kome je nastao srednjovjekovni grad Jajce, bio je nastanjen još u predistorijsko i antičko doba. Pod svojim sadašnjim, slovenskim imenom, javlja se od 1396. godine, kada se prvi put pominje u pisanim izvorima.

Istraživanja, međutim, pokazuju da se naselje razvijalo u prethodnih nekoliko vijekova, tako da je krajem 14. i u prvoj polovini 15. vijeka Jajce bilo jedan od najznačajnijih gradova u zapadnom dijelu zemlje. To je vrijeme kada u njemu stoluju bosanski vladari, a jedan od najmoćnijih među njima - vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić, koji je gospodar ovih krajeva, opasuje Jajce masivnim kamenim zidovima, gradi fortifikacije i citadelu, stvara moćan utvrđeni grad.

Za razliku od većine drugih gradova srednjeg vijeka, koji su danas u ruševinama i predstavljaju blijedu sliku nekadašnje veličine, odbrambene snage i političke moći, Jajce je u izvornom obliku sačuvalo mnoge tragove svog viševjekovnog postojanja. Ono je živi muzej i otvorena knjiga stare Bosne, uvijek dostupna da nas podsjeti na jedno vrijeme, jednu zemlju i njen poredak koji su se našli na vjetrometini istorijskih zbivanja i otišli u nepovrat. Među sačuvanim fragmentima starog Jajca su Medvjed kula, jedan od živih simbola srednjovjekovnog grada na Plivi, Hrvojeve katakombe, glavna gradska kapija sa kraljevskim grbom, Citadela, zidine i fortifikacije utvrđenog grada, toranj crkve Svetog Luke, ostaci crkve Svete Katarine i Svetog Grgura u Jezeru.

U neposrednoj blizini, na području sela Gornji Bešpelj, nalazi se ruševina srednjovjekovnog grada Komotina. Nekoliko kilometara južno, u kanjonu Vrbasa su ostaci srednjovjekovnog grada Vinca, a nešto sjevernije, nizvodno od urbanog jezgra starog Jajca, u Podmilačju, stari hram Svetog Ive, građen u gotskom stilu.

Prema istorijskim izvorima, utvrđeni grad Jajce (njegovu Citadelu, zaštitne zidine, kule, katakombe i ostale dijelove tvrđave) podigao je između 1391. i 1404. godine vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić. Ubrzo potom Jajce postaje prestonica bosanskog kraljevstva. Nažalost, njen vijek će biti kratak, jer 1463. godine oružane formacije turskog sultana Mehmeda drugog Osvajača prodiru u Bosnu i ubrzo osvajaju najveći njen dio.

Ta godina označila je kraj bosanske samostalnosti. U snažnom naletu Osmanlija i Jajce je bilo osvojeno, ali samo nakratko. U jesen 1463. od Turaka ga je preoteo hrvatsko-ugarski kralj Matija Korvin, proglasivši ga središtem Jajačke banovine. Odmah potom Matija je zauzeo i druge utvrđene gradove u kotlini Vrbasa nizvodno od Jajca. Time je Jajačka banovina postala zaštitni bedem Ugarske prema novoosvojenim krajevima Turaka. Takav zaštitni pojas Mađari su uspostavili i na sjeveroistoku Bosne, u donjem toku rijeke Drine. Sve utvrđene gradove od Srebrenice pa do ušća u Savu oni su ojačali i međusobno povezali, čime su bolje zaštitili posavski prostor od prodora Turaka.

Jajačka banovina postojala je do 1528. godine, kada je cijela Bosna pala pod vlast Turaka. Od svih banova koji su se nalazili na njenom čelu najistaknutiji je bio Petar Keglević, koji je vodio uspješne bitke protiv Osmanlija i stekao veliku popularnost među ljudima u ovom kraju.

Poslije pada utvrđenog Jajca, zaredom su padali i ostali utvrđeni gradovi Jajačke banovine.

Najstarije istorijsko poglavlje Jajca vezuje se za doba Rimljana i sam početak nove ere. Zasad još oskudni tragovi vode na gradinu u Divičanima, gdje su pronađeni ostaci nekadašnjeg rimskog naselja. Tek nova otkopavanja i proučavanje tog nalazišta omogućiće da se bolje sagleda vrijeme i okolnosti u kojima je nastalo.

Jedan od najpotpunije osvijetljenih tragova tog davnog vremena je Hram boga Mitre, otkriven tridesetih godina prošlog vijeka. Mnogi su mišljenja da ovaj hram spada među najznačajnije spomenike antičkog doba na području BiH.

Mitra (Mithras) je božanstvo sunca i svjetlosti. Prema mitologiji indoiranskih i nekih drugih istočnjačkih naroda, bog Mitra daje ljudima hrabrost i krepkost, štiti pravednike, obezbjeđuje zemljama mir, zaštitnik je ugovora, saveza i prijateljstva.

Utvrđeno je da se kult boga Mitre vremenom širio među narodima Bliskog istoka i juga Evrope. Mit o nepobjedivom božanstvu bio je opšteprihvaćen u redovima rimskih legionara, koji su njegov kult širili po čitavoj imperiji, identifikujući Mitru sa Suncem. Tragovi tog kulta, kako su utvrdili istoričari, najbolje su očuvani duž granica nekadašnje Rimske imperije, pa tako i u ovim našim krajevima, gdje su postojala starorimska naselja i drumovi.

Svetilište u Jajcu, za koje se donedavno uopšte nije znalo da postoji, potiče s kraja 3. ili početka 4. vijeka. Podignuto je na skrovitom, stijenama okruženom lokalitetu, nedaleko od sadašnjeg urbanog jezgra grada. Pronađeni ostaci su u relativno dobrom stanju. Najbolje je očuvan fragment stijene sa uklesanim kamenim reljefom u unutrašnjosti hrama. Na reljefu je prikazan lik "nepobjedivog Boga Sunca" kako ubija svetog bika.

Spomenički kompleks starog Jajca je bogat i raznovrstan, a pažnja posjetilaca usmjerena je najviše na Katakombe. Razlog zbog čega je tako, vjerovatno je u tome što katakombe kao oblik podzemnih grobišta i način sahranjivanja nemaju značajnijeg uporišta u kulturnoj tradiciji naših ljudi, niti ih je bilo na drugim područjima Bosne. Rasprostranjeno je mišljenje da Katakombe u Jajcu zapravo i nisu katakombe u izvornom značenju te riječi, već podzemni sakralni objekat u dva nivoa: sa hramom u duboko usječenoj stijeni i kripti ispod nje, koja se vremenom širila i dobila oblik podzemnih tunela.

Katakombe u Jajcu, po mišljenju stručnjaka, nastale su u vrijeme Hrvoja Vukčića, u 15. vijeku. Prostranim udubljenjem u živoj stijeni stvoren je dvospratni mauzolej sa pratećim prostorima. U gornjem nivou je predvorje sa kamenim reljefom, u nastavku dvorana sa grobnicama i nedovršene apside.

U vrijeme starih Rimljana, da uzgred kažemo, katakombe su bile dugi podzemni hodnici sa dvoranama u kojima su sahranjivali svoje mrtve. Kasnije su se u njima nalazile i manje kapele i krstionice u kojima su upražnjavani određeni kultovi. Grobnice u katakombama usjecane su u zidove hodnika i dvorana, a nakon sahrane umrlih zatvarane vertikalnim pločama na kojima su uklesavana imena pokojnika. Na slobodnim zidnim površinama nalazile su se uglavnom freske sa različitim motivima iz Biblije.

Dragiša SPREMO

Twitter